Luận bàn về minh triết và minh triết Việt là một cuốn sách được Nguyễn Khắc Mai đánh giá là “những lời nói linh thiêng của một nhà văn hóa sắp mất”. Qua ba bài tiểu luận bàn về minh triết, Hoàng Ngọc Hiến đã góp phần làm sáng rõ định nghĩa minh triết, đưa ra những luận giải sâu sắc của ông về sự cần thiết đưa ra những suy nghĩ, trăn trở tìm kiếm những tư tưởng làm sáng tỏ “viễn cảnh của một xã hội văn minh tốt đẹp hơn”. Trong cuốn sách này, ông cũng thử nêu ra giá trị minh triết của viễn cảnh đó là: “Dân giàu nước mạnh – đó là văn minh”, “Dân vui nước mạnh đó là văn hóa”. “Không có minh triết “dân vui nước mạnh” thì dân có thể “giàu” nước có thể “mạnh” nhưng khó mà nói là có hạnh phúc”.

-----------------------
“Định nghĩa minh triết là gì là một việc rất khó. Một câu nói hóm của một học giả: “Tìm cách định nghĩa minh triết, đó là bằng chứng của sự thiếu minh triết”. Đại học Tổng hợp Chicago vừa đưa ra Dự án đề tài Định nghĩa Minh triết với kinh phí trợ cấp 2.000.000$, học giả bất cứ nước nào đều có thể tham gia.

Tôi bằng lòng với việc đưa ra một số ví dụ.

- Thời bom Mỹ, láng giềng với hộ của tôi, có một cháu bé hơn mười tuổi, học lớp 3, một lần đi sơ tán về, cháu nói với tôi: “Bác ạ, mình cứ nói người nhà quê ra Hà Nội thì đần, cháu thấy người Hà Nội về nhà quê cũng đần, hôm đầu, cháu chịu, không biết làm thế nào để rửa chân, mãi mấy hôm sau cháu mới biết cách”. Câu nói của cháu làm tôi sửng sốt... Đây là một nhận xét minh triết. Có những công trình học thuật dày cộp mà không có nổi một nhận xét độc đáo, sâu sắc như của cậu bé. Thường thì càng cao tuổi người ta càng hiền minh. Nhưng không nhất thiết vậy. Đối với sự phát huy minh triết, học vấn không phải là thừa. Nhưng chỉ có trình độ tiểu học vẫn có thể có những suy nghĩ hiền minh. Từ ví dụ này có thể thấy một sự khác biệt giữa triết học và minh triết: một học sinh lớp 3, một dòng triết học cũng không hiểu nổi, vẫn có thể nói một câu minh triết độc đáo và sâu sắc.

- Tôi có đọc một công trình lý luận rất hay về vấn đề tư hữu. Nhưng vấn đề chỉ sáng bừng lên khi tôi đọc đến câu của Balzac được tác giả trích dẫn: “Người mà không có gì là kẻ không ra gì”. Câu của Balzac là minh triết. Mác đã viết những trang cứ liệu uyên bác, lập luận đanh thép để đi đến một kết luận quyết liệt: bãi bỏ tư hữu. Giá như Mác có thêm được minh triết của Balzac thì chắc chắn ông đã suy nghĩ khác và học thuyết của ông không phải là chủ nghĩa Mác như chúng ta biết.

- Theo nghĩa thông thường, “anh hùng” là “hào kiệt xuất chúng”; Trần Hưng Đạo cho rằng “Hiểu được mình là anh, Thắng được mình là hùng”[1], với nghĩa này, “anh hùng” trở thành một phẩm giá hướng nội, một giá trị minh triết, chính giá trị này làm nên “bản lĩnh” con người, mà không có “bản lĩnh” thì người có tài năng xuất chúng có còn là anh hùng nữa không?

- Tôi có hỏi Nguyên Ngọc về minh triết các dân tộc Tây Nguyên, anh dẫn một câu “xanh rờn” từ một bản trường ca: “Đàn ông là sấm, đàn bà mới là sét”.

- Người Mông có câu: “Con ai không biết, vợ ta đẻ ra là con ta”. Câu này làm vỡ tung những ước lệ đạo đức và phong tục nhưng xét đến cùng thì minh triết của nó chứa đựng một tinh thần nhân văn rất cao”.

(Trích Luận bàn về những vấn đề minh triết, Luận bàn về minh triết và minh triết Việt, Hoàng Ngọc Hiến)