Cái vô hạn trong lòng bàn tay: Từ Big Bang đến giác ngộ - Trịnh Xuân Thuận

Nội dung sách đề cập đến cuộc đối thoại của hai nhà khoa học. Một của nhà vật lý thiên văn vốn là phật tử, người mong muốn đem những hiểu biết khoa học của bản thân đối chiếu với những nguồn gốc triết học về sự sống theo quan niệm nhà Phật. Một là nhà khoa học phương Tây trở thành nhà sư, người mà những kinh nghiệm cá nhân đã kích thích ông so sánh hai con đường nhận thức hiện thực khách quan.

MỤC LỤC

Lời nói đầucủa Matthieu Ricard

Chương 1: Nơi giao nhau của nhữngcon đường

Chương 2:Tồn tạivàkhông tồn tại

Chương 3: Đi tìm người thợ đồng hồ vĩ đại

Chương 4:Vũ trụtronghạt cát

Chương 5: Nhữngảo ảnhcủahiện thực

Chương 6: Như một tia chớp giữađám mâymùa hè

Chương 7: Mỗi người có mộtthực tạiriêng

Chương 8: Hành động sinh ra ta

Chương 9: Nhữngvấn đềvềthời gian

Chương 10:Hỗn độnvà hài hòa

Chương 11:Ranh giớiảo

Chương 12: Robot có nghĩ rằng chúng biếttư duyhay không?

Chương 13: Như những con sóng củađại dương

Chương 14: Ngữ pháp củavũ trụ

Chương 15:Bí mậtcủa toán học

Chương 16:Lý trívàchiêm nghiệm

Chương 17: Nhữngphản chiếutrong gương

Chương 18: Vẻ đẹp nằm trong mắt người ngắm

Chương 19: Từthiền địnhđến hành động

Kết luậncủanhà sư

Kết luậncủa nhà khoa học

Thuật ngữkhoa học

Thuật ngữPhật học

Lời nói đầucủa Matthieu Ricard

Sốngcuộc đờicủa mình như thế nào? Sống trongxã hộira sao? Mình có thể biết được gì?Chắc chắnđó là ba câu hỏi phản ánh những bận tâm chính củachúng ta.Lý tưởngnhất làlẽ sốngcủa ta phải đưachúng tađến mộtcảm giácviên mãn, từng phút khơi nguồnsáng tạovà không làmchúng tahối hậnlúclâm chung; cuộc sống trongxã hộicùng với những người khác phải tạo ratinh thầntrách nhiệmtoànnhân loại;tri thứcphải giúpchúng takhám phárabản chấtcủathế giớixung quanhvàbản chấtcủatâm linhcon người.

Những câu hỏi này đã tạo tiền đề cho sự ra đời của khoa học,triết học, chính trị, nghệ thuật, hành độngxã hộivàtâm linh.Tuy nhiên, sựphân chiamang tínhchủ quancáchoạt độngnày sẽchỉ dẫnđến sự lụi tàndần dầntồn tạicủacon người: không cótri thứcđượcnuôi dưỡngbằnglòng vị thathì khoa học và chính trị sẽtrở thànhnhững con dao hai lưỡi,đạo đứctrở nênmù quáng, nghệ thuậtphù phiếm, xúc cảmhoang dãvàtâm linhviển vông. Không cóhiểu biết,tri thứcsẽ suy vong; không cóđạo đức, tất cả cáchoạt độngnày trở nên nguy hiểm, và không có sựtu chínhtâm linh, chúng sẽ trở nênvô nghĩa.

Từ thế kỷ XVIIcho đếnnay, hầu như tất cảmọi ngườiđều cho rằng khoa học ngày càngđồng nghĩa vớitri thức; hơn nữa, sự tăng lên theo hàm mũ củasự tíchtụ thông tin chưa hề có dấu hiệu chững lại. Bên cạnh đó,hoạt độngtôn giáođãsuy giảmtại cácxã hộivô thầnvàdân chủ, vàthường cóxu hướngcấp tiếnhóa tại cácxã hộido cácQuốc giáocai trị. Cái màbình thườngphải tạo nên nền tảng của tôn giáo-tình yêu và lòng trắc ẩn-đã bị sai lệchhết sứcthảm họa do nhữngbiến cốlịch sử.

Dù làgiáo điềuhaydựa trênkinh nghiệmthì cáctruyền thốnglớn vềtâm linhcũng đềucung cấp, ngoài nhữngquan niệmsiêu hình, còn cả cácquy tắcđạo đứctạo ra những điểm quy chiếu, đôi khi cótác dụngkhai sáng nhưng đôi khi cũng làyếu tốcản trở.
Ngày nay, các điểm quy chiếu nàydần dầnbiến mất, hầu hết tất cảmọi ngườiđều không coi cácgiới luậttôn giáolàmđiểm tựachosuy nghĩvà hành động của mình nữa, mặc dù theotruyền thống, họ vẫn theo mộttôn giáonào đó. Họtỏ rasẵn sàngtin tưởnghơn vào "ánh sáng" của khoa học vàhiệu quảcủa công nghệ sẽcho phép, đấy là họhy vọng,giải quyếtđược tất cả mọivấn đềcủa tương lai.

Tuy nhiên, một số người lại cho rằngtham vọngcủa khoa học muốn biết tất cả làhoàn toànảo tưởng: khoa học về cơ bản bịgiới hạnbởi lĩnh vựcnghiên cứumà chính nó đã xác định. Và mặc dù công nghệ mang lại nhữngyếu tốtích cựcvô cùngto lớn nhưng nó cũng gây ra nhữnghậu quảtàn phá không kém phầnnghiêm trọng. Hơn nữa, khoa học không có gì để nói vềlẽ sốngcủacon người.
Khoa học, tự nó, là một công cụ không tốt nhưng cũng không xấu. Tâng bốc khoa học hay biến nó thành quỷ satăng cũng chẳng khác gì ngợi ca haychỉ tríchsức mạnh.Sức mạnhcủa một cánh tay có thể giết chết hoặccứu sốngmộtcon người. Các nhà khoa học không tốt nhưng cũng không xấu như bao người khác trên đời này và nhưmọi ngườikhác, họ cũng vấp phải nhữngvấn đềvềđạo đứcnảysinh từ chính những phát minh của họ.

Khoa học không tạo rađạo lý. Khoa học đãchứng tỏrằng nó có thểtác độngvàothế giớichứ không thể làm chủ đượcthế giới. Khoa học cũng vượt ra ngoài vòngkiểm soátcủachúng ta: nhữngứng dụngcủa khoa học, theo cách mộthiện tượngmạnh hơn là sựkết hợpđơn thuầncác bộ phận cấu thành của nó, tạo ra một đà phát triển riêng của chính mình. Trướcthực tếnày, chỉ có những phẩm chất củacon ngườimới có thể định hướng được cáchtác độngvàothế giớicủachúng ta.Vậy mànhững phẩm chất này chỉ có thể nảy sinh từ một "khoa học về tâm linh".Nghiên cứutâm linhkhông phải là trò để làm sang mà là một đòi hỏi tất yếu.

Miệt màitrong suốtnhiều thế kỷ vớinghiên cứuvàtìm kiếmđã không làm chocon ngườiphát triển được một chút nào trêncon đườngtiến tớimột chất lượngtồn tạicao hơn,trừ phichúng taquyết địnhtập trung nhữngnỗ lựccủachúng tatheo hướng đó.Đời sốngtâm linhphải đượcthực hiệnvới nhữngquy địnhnghiêm ngặt của khoa học, nhưng khoa học lại không mang trong lòng những mầm mống củatâm linh.

Ngày nay, người ta lại thấy có sựquan tâmtrở lạiđối với những dạngtâm linhnhấn mạnhđến các khía cạnhthực dụngcủakinh nghiệmchiêm nghiệmđãthoát khỏinhữngtín điềunặng nề. Sựquan tâmmà phương Tây dành choPhật giáođãđánh thứcsự tò mò của cácphương tiệnthông tinđại chúngvàkích thíchnhiềucông trìnhnghiên cứunhằmđánh giánhữngnguyên nhâncủa sựsùng báinày và những hướng phát triển có thể của chúng.Chúng tacó thể kể ra đây haitác phẩmcủa Frédéric Lenoir Sự gặp gỡ giữaPhật giáovà phương Tây vàPhật giáoở Pháp, cũng như những cuộc trao đổì của tôi với bố tôi,triết giaJean- Francois Revel.

Bên cạnh đó,trong vòng20 nămtrở lạiđây, một cuộc đối thoại giữa khoa học vàPhật giáođã được mở ra theo sáng kiến củaĐạt Lai Lạt Mavà các nhàtư tưởngPhật giáokhác. Kể từ năm 1987, theo gợi ý của Dam Engle và Francisco Varela, nhiều cuộc gặp gỡ giữaĐạt Lai Lạt Mavà các nhà khoa họclỗi lạc(gồm các nhàthần kinhhọc, sinh vật học,tâm lýhọc,vật lýhọc vàtriết học) đã được tổ chứcthường xuyên. Từ các cuộc gặp gỡ được đặt tên là Mind and Life (Tinh thầnvà Cuộc sống) này, nhiều cuốn sách đã ra đời, trong đó nhiều cuốn đã được dịch sang tiếngPháp nhưPasserelles, Khitinh thầngiao tiếp với thể xác và Ngủ, mơ, chết, cũng như các cuốn sách phát triển đầy đủ hơn như Khoa học vàPhật giáocủa Lan Wallace. Nhữngtrao đổinày đã không đượcxây dựngnhư mộtphương tiệndung hòavớimục đíchlàmhài lòngcả haiquan điểmdựa trênnhữngxuất phátđiểm khác nhau, cũng không phải như mộtdiễn đànđể các bên khẳng địnhsự cốchấp siêu hình của mình. Những cuộctrao đổinày tạo thành mộtyếu tốliên tụccủatri thức, của sựhiểu biếtvềbản chấtcủa cáchiện tượngvà củaý thức. Các cuộctrao đổiđã đượcxây dựngvàtiếp tụctheotinh thầnđối thoại này.

Sự khác biệt lớn nhất giữa khoa học vàPhật giáonằm ở nhưmục đíchcủa chúng. "Đó là sự tựgiải phóngkhỏiđau khổmànguyên nhâncủa nó là một dạngđặc biệtcủa sựvô minh: mộtquan niệmsai lệch vềhiện thựcbên ngoài và về cái "tôi"mà ta thườnghình dunglàtrung tâmcủa sự tôn tại của chúng ta”.

Phật giáosẵn sàngxem xétlại cácquan niệmcủa mình nếu người tachứng minhđược rằng nó làsai lầm. Không phải là vìPhật giáonghi ngờtínhchân lýsâu xacủa các phát hiện của mình hay là vìPhật giáochờ đợi sự mấthiệu lựcđột nhiêncủa các kết quả đãđạt đượctừ 2.500 năm nay của khoa họcchiêm nghiệm, mà là vì lời răn củaĐức Phậtkhông cấu thành mộtgiáo điều. Màthực ra, nó đượcthể hiệnnhư một tấm bản đôchỉ đườngcho phépngười tađi theodấu vết của người hướng dẫn. Lời răn nàyhoàn toàndựa trênkinh nghiệmchứ không phảidựa trênmột thần khải.Đạt Lai Lạt Matừng nói: "Nhận biết cáckhám phácủa khoa học không phải làxem xétlạivấn đềmà là phải làm cho nó mang tính thời sự “. Trong cuộc đi tìmkiến thức,Phật giáokhông trốn chạymâu thuẫn, mà ngược lại, tự làm cho mình thêmphong phúbằngmâu thuẫn. Nhiều cuộctranh luậnsiêu hình màPhật giáotừngtham giatrong suốtnhiều thế kỷ với các nhàtriết họcHindou, và các cuộc đối thoại màPhật giáoliên tụcduy trìvới khoa học và cáctôn giáokhác đã giúpPhật giáotựcải thiệnmình chotinh tếhơn, xác định rõ vàmở rộngcác tầm nhìntriết họccủa mình, logic của mình và sựhiểu biếtthế giớicủa mình.

Thái độrộng mở củaPhật giáokhông phảixuất pháttừ mộtchủ nghĩacơ hội rẻ tiền.Toàn bộtriếtlý Phậtgiáo là rất đô sộ, các kinh sách vềđời sốngchiêm nghiệmlà rất sâu sắc và giàu tính gợi mở cao, bàn về cuộc sống suy niệm, và sựthực hànhtâm linhđòi hỏi một lòngkiên trìvôhạn. Đại Ẩn sỹTây TạngMilarépa từng nói: "Đừnghy vọngđạt đượcchính quảnhanh chóng, mà hãy suy tưcho đếnhơi thởcuối cùng".

Sựbiến đổibên trong dẫn đếnGiác ngộlà một cấp độhoàn toànkhác với công việcnghiên cứutriết họchaytìm kiếmcủa các khoa họcmô tả.Phật giáochủ yếu là một khoa học củaGiác ngộvà, vớiquan niệmnày, dù Trái đất tròn hay dẹt thì cũng chẳng có gì thay đổi cả.
Các cuộc đối thoạitiếp theođây không nhằmmục đíchhằn in vào khoa học những dấu ấn củahuyền học, cũng không phải để tạo chỗ dựa choPhật giáobằng những phát minh khoa học. Chúng cũng không cóý địnhlàmsáng tỏnhững nét tương đồng ít nhiều giả tạo giữa cách tiếp cậnchiêm nghiệmcủaPhật giáovà cáclý thuyếtkhoa họcnhất thiếtsẽ phải thay đổi, mà là xác địnhvị trícủa khoa học trong mộtquan niệmrộng lớn hơn về sự sống.Ngoài ra, chúng cũng nhằm đểchứng tỏrằngPhật giáocó khả nănggiải quyếtsựđối lậpgiữachủ nghĩahiện thực(quan điểmthông thường theo đó cáchiện tượngtồn tạicũngbền vữngvà thực như chúngthể hiệnra bên ngoài) và các phát hiện của khoa họchiện đạiđi ngược lại sựgắn bóchặt chẽ này vớihiện thựcnội tại của các sự vật. Chính bằng cách này mà nó có thểcung cấpmột khuôn khổtư duyvà hành độngphù hợpvớithời đạicủachúng ta.

Wemer Heisenberg, một trong những cha đẻ củavật lý lượng tử, viết: "Tôi cho rằng khát vọngvượt quanhững điềuđối lập,bao gồmsự tổng hợp cảhiểu biếtduy lý và trải nghiệmtâm linhvềtính thốngnhất, là một nét đặc trưng nhất, dù đượcthể hiệnra hay không được nóira, củathời đạichúng ta."

Cuốn sách này cũng đề cập đến haicuộc đời, một của nhàvật lýthiên vănsinh ra đã làPhật tử, người mong muốn đem nhữnghiểu biếtkhoa học củabản thânđối chiếuvới những nguồn gốctriết họccủa mình, và một của nhà khoa học phương Tâytrở thànhnhà sư, người mà nhữngkinh nghiệmcá nhânđãkích thíchôngso sánhhaicon đườngnhận thứchiện thựckhách quan đó.

Trịnh Xuân Thuận chịuảnh hưởngcủa ba dòngvăn hóa:Việt Nam, Pháp và Mỹ. Sinh ra ở Hà Nội năm 1948, đúng vàothời kỳchiến tranh chống Phápác liệt, 6 năm trước khi Pháp thất bại tại Điện Biên Phủ. Trịnh Xuân Thuận học tại các trường của Pháp tại Sài Gòn. Bịvăn hóaPháp cuốn hútđặc biệt, năm 1966, ôngquyết địnhđến Pháp để theo học chuyên ngànhvật lý, vì theo ông nghĩ, khoa học này có thếcung cấpcácyếu tốđểtrả lờicho các câu hỏi mà ông đã tự đặt ra cho mình vềbản chấtcủathế giới. Nhưng, bàidiễn vănnổì tiếng của tướng De Gaulle ở Phnom Penh đòi Mỹ rút quânngay lập tứckhỏi Đông Nam Á đã làm thay đổì mọikế hoạchcủa ông. Chính quyền Sài Gòn khi đó đã cắt đứt quan hệ với Pháp và ngườiViệt Nammất cơ hội đến Pháp học tập. Sau một năm học ở Trường Bách khoa Lausanne, Thụy Sĩ, Trịnh Xuân Thuận sang Mỹ, học tại Caltech (Viện Công nghệ Califomia), "thánh địa" của các nhàvật lýthiên văn.Đặc biệt, Caltech có kínhthiên vănđường kính tới 5m đặt trên núi Palomar, một kínhthiên vănlớnnhất thếgiới vào năm 1967. Nơi đây cái bóng của Edwin Hubble, người từng pháthiện racác thiên hà và sự giãn nở củavũ trụ, vẫn còn bao phủ cả khu

đại học.Thời gianhọc tập của Trịnh Xuân Thuận rơi vào đúng giai đoạn nở rộ củavật lýthiên văn, bởi vì đây là thời của những pháthiện racáchiện tượngmới củavũ trụ.Bản thânTrịnh Xuân Thuận cũng từng nói: "Trong cái nôi củatrí tuệnày, khó cóthể khôngtrở thànhnhàvật lýthiên văn". Kể từ đó, Trịnh Xuân Thuận không ngừngquan sátvũ trụvà ông đãtrở thànhmột trong những chuyên gia lớn trong lĩnh vựcnghiên cứusự hình thành của các thiên hà. Hiện nay, Trịnh Xuân Thuận giảng dạy tại Trườngđại họcVirginie (Hoa Kỳ) và làtác giảcủa nhiều cuốn sáchphổ biếnkhoa học đượcđánh giárất cao.

Về phần mình, tôi cũng đã từngđi theocon đườngkhoa học và nhiều nămnghiên cứutại Viện Pasteur, KhoaDi truyềntế bào của Giáo sư Francois Jacob, người đã được giải Nobel về y học. Đây là nơi của nhữnghoạt độngtrí tuệsôi sục đầy hưng phấn. Năm 1967, tôi đếnẤn Độđể gặp các nhàtư tưởnglớn củaTây Tạng. Tôi đãtrở thànhđệ tửcủa một trong số họ, đó là Kanguiour Rinpotché. Nhiều nămtiếp theo, hè nào tôi cũng đắm mình trong không khísáng tạotrongthảo amcủa nhàhiền triếtnày tại Darịeeling,đồng thờivẫntiếp tụcnghiên cứukhoa học. Nhưng, từ năm 1972, sau khihoàn thànhluận ántiến sĩ, tôi đãquyết địnhchuyển đến sống trong dãy Himalaya. Tôi đã sống ởẤn Độ, sau đó ở Bhoutan và Népal, nơi tôi đã sống 12 năm với người thầy thứ hai là Khyentsé Rinpotché. Tôi đã nhiều lần được tháp tùng ông đếnTây Tạng. Hiện nay, tôi sống ởthảo amShéchèn, gần Katmandou.

Tôi đã gặp Trịnh Xuân Thuận lần đầu tiên tại trường mùa hè ở Andone năm 1997, vàchúng tôiđã có những cuộctrao đổì rất sôi nổì trong những chuyến đi dài giữa bối cảnh hùng vĩ của các ngọn núi Pyrénée. Cuốn sách này ra đời từ những cuộctrao đổicởi mở vàthân thiệnđó, những cuộctrò chuyệnmà trong đó có lúcchúng tôithống nhất đượcvới nhau, nhưng cũng không ít lầnmâu thuẫnnhau.

Sách Khai Minh trân trọng giới thiệu bạn đọc !